Dawne jednostki aptekarskie

Mimo że zielarstwem zajmuję się już kilka lat, to wciąż wiem tak naprawdę niewiele. Czasem natrafiam na jakąś informację, którą muszę zweryfikować w nieco starszych książkach. I natrafiam na zapis wykonany w systemie aptekarskim, przez co dostaję białej gorączki.

Tabela miar u Falimirza (1563 r.)

Dzisiejsze receptury zielarskie są proste. Wyrażamy wszystko w gramach lub częściach wagowych. Wiemy, ile waży 1 gram, wszystkie nasze sprzęty są skalibrowane i pokazują powszechnie przyjęte jednostki SI. Przeliczniki jednostek są wiedzą elementarną i nawet dziecko jest w stanie nam powiedzieć, co woli – 10 dekagramów czy 100 gramów cukierków. Kiedyś wszystko były zupełnie inne, co przy naszej dzisiejszej wiedzy, jest niewiarygodnie skomplikowane.

Podstawą wszystkiego był GRAN. Nie, nie gram. Gran! Wielu ludzi zostało ukatrupionych przez silne surowce roślinne i to tylko dlatego, że zapis oraz skróty tych dwóch jednostek wagowych były do siebie niezmiernie podobne. Gran jest niezmiernie starą jednostką, mającą swoje korzenie w starożytności. Do jego określenia wybrano ziarno jęczmienia. Jedno ziarenko odpowiadało jednemu granowi. Od razu widzimy zasadniczy minus. Waga ziarna jest przecież zmienna, zależy od wielu czynników, na które tak nie mamy wielkiego wpływu. Najwyraźniej to nie przeszkadzało ówczesnym, niewielkie wahania masy "odważnika" nie były aż tak istotne, a nawet mierzalne przy niedokładności wag. Dzisiaj mamy trudności z przeliczeniem grana na gramy. W zależności od regionu i modyfikacji systemu wagowego może on wynosić od 50 do 70 miligramów. Różnica jest ogromna! Osobiście przyjmuję do swoich obliczeń, że 1 gran (gr) wynosi 64,8 miligrama. Dla ułatwień w obliczeniach można zaokrąglić do 60 lub 65 miligramów (rzadziej, jak już się mylić to w dół!).

Tabela przeliczeniowa systemu aptekarskiego.

Dwadzieścia granów (20 ziaren jęczmienia) tworzyło skrupuł. Trzy skrupuły wchodziły w drachmę, osiem drachm na uncję a 12 uncji dawało nam librę, czyli 5760 granów. Prawda, że proste? Teraz widzimy, dlaczego kwestia dokładnego określenia wagi grana jest rzeczą tak istotną. Problem być może jest jeszcze nieistotny przy jednostkach relatywnie małych, czyli skrupuł albo drachma, ale uwidacznia się przy librze. Jest ogromna różnica pomiędzy librą złożoną z granów 50 miligramowych i 70 miligramowych. Przeliczając na współczesne jednostki, jest to prawie 115 gramów!

Kolejną trudnością z przeliczaniem jednostek aptekarskich na współczesne, jest ich zapis. Jest ogromna różnica pomiędzy dzisiejszym 10,0 a Эiiij, nieprawdaż? Gran zwykle był wyrażany jako gr, grn, czasem jako samo g. Z powodu nikłej masy, rzadko spotyka się go w recepturach. Najczęściej spotykamy skrupuły i drachmy. Skrupuł to dzisiejsze 1,269 grama (20 granów) i wyrażano go za pomocą znaku Э. Drachmę (dragmę) tworzyły trzy skrupuły (60 gramów), czyli jej masa wynosi 3,89 grama. Symbolizował ją znak Ȝ lub do niego podobny, w każdym razie przypominający trójkę. Kolejną istotną jednostką wagową była uncja (480 granów) o masie 31,1 grama. Jest to dzisiejsza uncja jubilerska. Tutaj rozpiętość znaków jest o wiele szersza. Spotyka się naprawdę różne znaki, nie zawsze występujące w fontach. Najbliższym oryginałowi jest znak ℥, ale można użyć ʓ lub innego, podobnego. Ważne, aby był podobny do znaku drachmy, ale miał jeszcze jeden "brzuszek" albo zakrętas. Ostatnią jednostką, zwykle wyrażającą masy płynów, jest libra (funt), czyli lb, mająca często poprzeczną kreskę w 1/3 znaku. Powyższy system nazywa się norymberskim lub systemem Troy (trojański).

Przy symbolach wagowych, spotykamy zwykle szereg literek 'i', zakończonych literą 'j'. Oznaczają one jednostki. I tak Ȝiij oznacza trzy drachmy a lbxj to 11 libr. Bywa, że spotyka się również litery s lub ß. Są to symbole połowy. Эs = pół skrupuła.

Przy analizowaniu starych receptur, bardzo ważne jest odszukanie tabeli jednostek wagowych i objętościowych. Tylko wtedy macie pewność, że dokładnie wiecie jakim systemem są zapisane przepisy. Wdrażanie nowych jednostek przebiegało w różnym stopniu. Brytyjczycy skrócili w drugiej połowie XIX wieku system aptekarski do granów, uncji i libr, która składała się z 7000 granów (Avoirdupois). Kontynentalna Europa też mąciła. W zależności od epoki i rządów uncja ważyła od 25 do 35 gramów, przy czym nie jest jasne, czy ówcześni uwzględniali te zmiany. Na Sycylii uncja ważyła 10 drachm, a nie jak przyjęto 96. We Francji niektórzy aptekarze zamiast powszechnie przyjętej libry 12-uncjowej, uwzględniali librę 16-uncjową. Potrafiono zaciemnić sprawy jeszcze inaczej – wprowadzając a właściwie odświeżając miary nieużywane. Trzeba było popisać się wiedzą, aby umiejętnie przeliczyć uncje na szczypty (pugillus – tyle ile mieści się w trzech palcach), manipuły (garść czegoś, w zależności od wielkości ręki od 1/4 do całej uncji!).

Tabela systemu aptekarskiego  - system Troy'a.

System Avoirdupois (imperialny). 

Farmakopea Hamburska 1835 r. - przelicznik libr na gramy.