Formy preparatów ziołowych (cz. 1)

Gdyby ktoś zapytał się: "Co jest najciekawszego w fitoterapii?", bez wahania odpowiedziałbym mu: "Mnogość form leków roślinnych". Jest to kwestia fascynująca mnie nieodmiennie od momentu zetknięcia się z tą nauką, choć lepiej i prawdziwiej byłoby powiedzieć 'sztuką'.

Zobaczcie na logo Manuału Zielarskiego: ta ręka (którą interpretuję jako los, świat, choć niektórzy mogą widzieć w tym Boga) dała nam rośliny, abyśmy wykorzystywali ich moc zaklętą w ich korzeniach, liściach i owocach. Siła ta jest jednak dobrze ukryta i potrzeba wiedzy, aby ją wydobyć i zrobić z niej użytek. Brzmi to, jak niezwykłe wyzwanie którego podjęcie jest wyrazem wielkości i odwagi. Spójrzmy w przeszłość: miliony osób zajmowały się ziołami – szamani, medycy, aptekarze, znachorzy – każde z nich poświęciło życie tytanicznej pracy wyizolowania i zastosowania mocy drzemiącej w roślinach. Obecnie czynią to lekarze, farmaceuci, naukowcy, zielarze i fitoterapeuci. Wiemy coraz więcej o otaczającym nas świecie, przez co łatwiej jest nam zamknąć boski pierwiastek w małej tabletce. Ale czy tylko w tabletce? Na przestrzeni dziejów opracowano wiele form leków ziołowych, niektóre z nich są powszechnie stosowane do tej pory. Wiedza ta jest naszym dziedzictwem i nie powinna być zapomniana.

Dzisiejszy tekst jest pierwszą częścią tekstu dotyczącego form leków ziołowych. Skupię się na zwięzłym wyjaśnieniu definicji nieco bardziej znanych postaci preparatów. Część druga, która będzie opublikowana w następną niedzielę, omówi mniej znane i zapomniane formy leków.

Acetum / Aceta – Ocet / Octy lub Acetum medicum / Aceta medica – Ocet leczniczy / Octy lecznicze

Octy to preparaty sporządzone poprzez wytrawianie surowca na drodze maceracji za pomocą rozcieńczonego kwasu octowego. Przeważnie stężenie kwasu octowego w gotowym preparacie wynosi 10%. Przykładem takiego preparatu jest ocet sabadylowy – Acetum Sabadillae.

Aqua (aromatica) / Aquae (aromaticae) – Woda (aromatyczna) / Wody (aromatyczne)

Są to mieszaniny substancji roślinnych lub olejków eterycznych z wodą. Mogą być sporządzane w różny sposób: poprzez rozcieranie olejku eterycznego z talkiem, zmieszanie talku z wodą, wytrząsanie i filtrowanie (Aqua Foeniculi); destylację surowca roślinnego z wodą (Aqua Sambuci); wygotowywanie surowca roślinnego w wodzie (Aqua Picis).

Ceratum / Cerata – Wosk / Woski

Miękka, półstała lub stała postać preparatu sporządzona poprzez duży dodatek wosku do mazideł, olejów itp. W temperaturze ludzkiego ciała nie topi się, lecz nabiera cech plastycznych. Upłynnia się zazwyczaj w temperaturze powyżej 40-45°C. Przykładem jest Ceratum Camphorae.

Collodium / Collodia – Kolodium / Kolodia

Kolodium to roztwór mieszaniny azotanów celulozy (zwanek koloksyliną) z etanolem i eterem naftowym. Obecnie przyjmuję się, iż zawartość koloksyliny w roztworze powinna oscylować w okolicach 4%. Po kontakcie kolodium ze skórą rozpuszczalniki odparowują a koloksylina formuje "plaster" ochraniający i odkażajacy ranę. Do kolodiów dodawawno zarowno przetwory roślinne (Collodium Belladonnae), jak i surowce zwierzęce (Collodium Cantharidini).

Decoctum / Decocta – Odwar – Odwary

Odwary to płynne preparaty ziołowe sporządzone poprzez krótkotrwałe wytrawianie rozdrobnionych surowców roślinnych wodą. Surowiec zalewa się wodą o temperaturze pokojowe, przykrywa i umieszcza we wrzącej łaźni wodnej. Odwar przygotowuje się przez 45 minut, przez 2/3 tego czasu woda powinna mieć temperaturę wyższą niż 90°C. Tak przygotowany preparat przecedza się przez gazę z warstwą waty. Pozostałości przepłukuje się wrzącą wodą i uzupełnia do pożądanej ilości płynu. Przykładami odwarów są Decoctum Cinchonae czy też Decoctum Quercus.

Elixir / Elixira – Eliksir / Eliksiry

Eliksiry to lecznicze płyny zawierające przetwory wodne, olejowe, alkoholowe i glicerynowe. Często w ich skład wchodzą substancje chemiczne (siarczan chininy, węglan magnezu itp.), olejki eteryczne, cukier i syropy. Eliksiry często charakteryzują się dużą ilością alkoholu w różnej formie (spirytus, nalewki) – zazwyczaj stanowi on od 10% do 30-40% masy eliksiru.

Aby ułatwić zobrazowanie takiego eliksiru, poniżej zamieszczam przepis na Elixir Anisi.

Emplastrum / Emplastra – Plaster / Plastry

Plastry to forma preparatu nakładana na skórę i uplastyczniająca się pod wpływem temperatury ludzkiego ciała. Plastry mogą być rozsmarowywane bezpośrednio na skórze lub na medium (papier, płótno, tkanina), a następnie przyklejane na żądanym miejscu. W skład masy plastycznej wchodzą żywice, woski, oleje roślinne, niekiedy również mydła. Apteki do tej pory mają w swojej ofercie plaster nostrzykowy – Emplastrum Meliloti, stosowany do zmiękczania skóry i przyspieszania gojenia owrzodzeń.

Emulsum / Emulsa – Emulsja / Emulsje

Emulsje to płynna postać preparatu, składająca się z równomiernie rozproszonych faz: wodnej oraz olejowej – jedna z nich rozprasza, a druga jest rozpraszana. Dodatkowo stosuje się substancje stabilizujące emulsje oraz ułatwiające ich wykonanie. Przykładem niech będzie Emulsum Amygdalae.

Extractum / Extracta – Ekstrakt / Ekstrakty lub Wyciąg / Wyciągi

Ekstrakty to przetwory uzyskiwane poprzez wytrawianie substancji roślinnych za pomocą rozpuszczalnika. Ekstrakty płynne (Extracta fluida) można zagęścić (Extracta spissa) lub odparować do sucha (Extracta sicca). Wyciągi to szeroka i bogata grupa preparatów – można do nich zaliczyć również nalewki czy oleożywice. Jako przykłady mogę wskazać Extractum Gentianae spissum (wyciąg goryczkowy gęsty) i Extractum Glycyrhizae depuratum (wyciąg lukrecjowy oczyszczony).

Glyceritum / Glycerita – Gliceryt / Gliceryty

Gliceryty to płynna forma preparatów sporządzonych poprzez wytrawianie surowca roślinnego za pomocą gliceryny. Można spotkać się również glicerytami, które były przyrządzone poprzez zmieszanie przetworu roślinnego z dużą ilością gliceryny – tak przyrządza się Glyceritum Ipecacuanhae, w skład którego wchodzi ocet z ipekakuany zmieszany z gliceryną w proporcji 1:1.

Infusum / Infusa – Napar / Napary

Napary sporządza się poprzez umieszczenie określonej ilości surowca roślinnego w naczyniu na wrzącej łaźni wodnej, zalanie znaną ilością wrzącej wody i ogrzewanie pod przykryciem przez 15 minut. Napar przecedza się przez gazę z warstwą waty i uzupełnia płynem, sporządzonym poprzez przepłukanie wrzącą wodą pozostałości surowca znajdującego się w naczyniu. Infusum Digitalis, Infusum Rhei.

Linimentum / Linimenta – Mazidło / Mazidła

Mazidło to płynna lub półpłynna forma preparatu będąca mieszaniną mydeł, olejów, emisji, roztworów i zawiesin, które po wstrząsaniu formują układ o jednorodnym rozproszeniu. Zazwyczaj przeznaczona jest do nakładania na skórę. W częstym użyciu jest Linimentum Calcis – mazidło wapienne, w skład którego wchodzi tyle samo wody wapiennej i oleju lnianego. Podczas wstrząsania (mieszania) powstaje mydło wapienne.

Massa / Massae – Masa / Masy

Jest to swego rodzaju "półprodukt" będący masą pigułkową przed wytoczeniem z niej mniejszych porcji preparatu. Zazwyczaj przechowywana w słojach.

Mel / Mellita – Miód / Miody

Miody są uzyskiwane przez wymieszanie ekstraktów, przetworów roślinnych z miodem pszczelim. Najczęściej używano Mel Rosae, w skład którego wchodziło 12 części ekstraktu z płatów róży i 88 części miodu.

Mistura (Mixtura) / Misturae (Mixturae) – Mieszanka / Mieszanki lub Mikstura / Mikstury

Mieszanki to płynna forma preparatów leczniczych, przeznaczona do użytku wewnętrznego, złożona z substancji stałych i płynnych: proszków, naparów, nalewek, wyciągów itp. Ze względu na różnorodność składu, mikstury mogą być klarowne, mętne czy rozwarstwiające się. Przykładem może być Mistura Cretae, złożona z kredy, tragakanty, cukru i wody cynamonowej.

Mucilago / Mucilagines – Kleik / Kleiki

Kleiki to wodne maceraty surowców roślinnych bogatych w polisacharydy. Przypominają lepką, gęstą maź. Zazwyczaj wykorzystywane do produkcji innych preparatów galenowych, choć niekiedy stosowane pojedyńczo. Mucilago Lini, Mucilago Tragacanthae.

Oleatum (Oleinatum)/ Oleata (Oleinata) – Oleat / Oleaty

Oleaty to bardzo rzadko wykonywane preparaty składające się z substancji chemicznej i kwasu oleinowego. Przykładem może być Oleatum Aconitinae złożony z akonityny (2 cz.) i kwasu oleinowego (50 cz.)

Oleoresina / Oleoresinae – Oleożywica / Oleożywice

Jest to płynna forma leku sporządzana poprzez ekstrakcję surowców bogatych w żywice i olejki eteryczne. Ekstrakcji dokonywano za pomocą acetonu, etanolu i eteru naftowego. Oleoresina Capisci, Oleoresina Lupulini.

Oleum / Olea – Olej / Oleje

Oleje są to substancje płynne lub łatwo topniejące, które nierozpuszczają się w wodzie a rozpuszczają w rozpuszczalnikach organicznych. Uzyskiwane są poprzez destylację, tłoczenie, wyciskanie. Ich odmianą są Olea infusa, sporządzane poprzez macerację w alkoholu, wodzie amoniakalnej i oleju sezamowym.

Oxymel / Oxymella – Octomiód / Octomiody

Octomiody składają się z miodu, kwasu octowego oraz wody w proporcjach 80:10:10. Tak przyrządzany przetwór był bazą do sporządzania innych preparatów galenowych. Zazwyczaj do octomiodów dodawano ekstrakty płynne z surowców silnie działających: Oxymel Ipecacuanhae, Oxymel Scillae.

Pilula / Pilulae – Pigułka / Pigułki

Pigułki uzyskuje się poprzez podzielenie masy pigułkowej i wytoczenie z nich kul o zbliżonej masie, zazwyczaj oscylującej w przedziale 0,1-0,3 g. Masa składa się z substancji leczniczych oraz składników podłoża (substancje wypełniające, utwardzające, rozsadzające, lepiszcza). Jako przykłady pigułek mogę podać Pilulae Aloes barbadensis i Pilulae Zinci Oxidi et Belladonnae.

Pulvis / Pulveres – Proszek / Proszki

Proszki to preparaty składające się z równomiernie rozdrobnionych substancji stałych (surowce roślinne, substancje chemiczne) do użytku wewnętrznego, zewnętrznego lub do sporządzania roztworów. Można je podzielić na Pulveres simplices – jednoskładnikowe i wieloskładnikowe Pulveres compositi. Mogą być niedzielone lub dzielone – te ostatnie najczęściej są odważane do skrobiowych kapsułek. Pulvis Jalapae compositus, Pulvis Rhei cum magnesia.

Suppositorium / Suppositoria – Czopek / Czopki

Czopki to stała forma leków wprowadzana do jam ciała, zawierająca stałą, określoną dawkę substancji leczniczych, topniejąca w temperaturze ludzkiego ciała. Zasadniczo można je podzielić na trzy grupy, w zależności od miejsca aplikacji – Suppositoria analia (rectalia) czyli doodbytnicze, Suppositoria (w tym wypadku również Globuli lub Ovula) vaginalia – czopki (gałki) dopochwowe, oraz Suppostioria (także Bacilli, Cereoli i Styli) urethalia – czopki (pręciki) docewkowe. Przykładami mogą być Suppositoria Morphinae, Suppositoria Ranunculus Ficariae.

Syrupus / Syrupi - Syrop / Syropy

Syropy to skoncentrowane roztwory cukru, gdzie rozpuszczalnikiem (czy też menstruum) jest zazwyczaj woda, choć mogą być to też nalewki, soki owocowe, wyciągi roślinne i inny płyny. Przyjmuje się, że stężenie sacharozy powinno wynosić co najmniej 45%, a za optymalne uznaje się 64% - jest to stężenie, w którym następuje zahamowanie rozwoju flory bakteryjnej. Wykonywany w Polsce Sirupus simplex charakteryzuje się stężeniem sacharozy na poziomie 64%, w Stanach Zjednoczonych będzie miał 65% a w Wielkiej Brytanii 66,7%.

Tinctura / Tincturae – Nalewka / Nalewki

Nalewki są płynną formą preparatów leczniczych, otrzymywaną poprzez wytrawianie substancji roślinnej etanolem. Stężenie etanolu zazwyczaj wynosi 70°, choć może zmieniać się w zależności od receptury. Istnieją różne metody uzyskiwana nalewek. Najczęściej stosuje się prostą metodę maceracji, przy czym znane są jej odmiany – wielokrotna, stopniowa, dygestia, wirowa. Nieco rzadziej, choć wciąż często, przeprowadza się proces perkolacji w urządzeniu zwanym perkolatorem, w skrócie polegającą na przepływie alkoholu przez surowiec. Przez macerację uzyskuje się Tinctura Arnica czy Tinctura Calami a przez perkolację Tinctura Convallariae majalis titratae (nalewka z konwalii mianowana).

Unguentum / Unguenta – Maść / Maści

Maści to preparaty do użytku zewnętrznego (na skórę, błony śluzowe) mające półstałą konsystencję. Składają się z kilkuskładnikowego podłoża (choć może być to również substancja pojedyncza) i jednej lub kilku substancji leczniczych, które są zawieszone lub zemulgowane w podłożu. Maści są bardzo różnorodną grupą preparatów – jedne mogą przyjąć więcej wody, inne lepiej się rozsmarowują i mają lepszą konsystencję. Znana wszystkim maść majerankowa (Unguentum Majoranae), składa się z podłoża jednoskładnikowego, którym jest wazelina, ziela majeranku i niewielkiej ilości etanolu, dla lepszej ekstrakcji związków czynnych. 

Część druga tekstu za tydzień!

Jeżeli spodobał Ci się moj tekst, udostępnij go swoim znajomym, polub mój fanpage na Facebooku i zapoznaj się z eko-torbami w moim sklepiku na Cupsell.