Dawna Wiedza Zielarska o mniszku

Całkiem niedawno w dyskusji na forum doktora Henryka Różańskiego, sam Gospodarz zarzucił mi, jakobym nie szanował i nie doceniał "Dawnej Wiedzy Zielarskiej". Oczywiście wyraziłem swoje oburzenie i odpierałem zarzuty swoją pracą inżynierską (którą notabene obroniłem na piątkę) o "fitofarmakologicznych właściwościach leczniczych wybranych gatunków roślin leczniczych w ujęciu historycznym" czyli dorobiłem się tytułu inżyniera zielarstwa i terapii roślinnych na owej "Dawnej Wiedzy Zielarskiej".

Uwielbiam porównywać wiedzę badaczy sprzed 100, 150, a nawet 300 lat z dzisiejszym stanem wiedzy o roślinach i często jestem zasmucony tym, co prezentują naukowcy. Ich prace są niepraktyczne, odtwórcze i pozbawione świeżego spojrzenia na pewne sprawy. Zresztą nie ma czemu się dziwić. Dla wielu pracowników uczelni (tutaj pozdrawiam UP w Lublinie) prace, które opatrzone są datą starszą niż 1975 są bezwartościowe a wiedza w nich zawarta, jest co najmniej zdezaktualizowana a może i nawet nieprawdziwa. Chcąc położyć kres fałszywym wyobrażeniom o osiągnięciach badaczy Dawnej Wiedzy Zielarskiej, przytoczę tutaj rozdział o mniszku lekarskim pochodzący z książki Jonathana Pereiry "The Elements of Materia Medica and Therapeutics" wydanej w 1853 roku. Autor tego gigantycznego dzieła był doktorem oraz członkiem Royal College of Physicians w Londynie oraz należał do wielu towarzystw farmaceutycznych i medycznych (w Filadelfii, Sankt Petersburgu, Lizbonie, Erlangen, Hesji i Paryżu). Po prostu Jonathan Pereira był chodzącą skarbnicą wiedzy o farmacji i roślinach leczniczych (Materia Medica).

TARAXACUM OFFICINALE, WIGGERS

(COMMON DANDELION)

mniszek lekarski, mniszek pospolity

Historia.

Mniszek naturalnie występuje w Grecji, zatem musiał być znany przez starożytnych Greków. Sprengel i Fraus sugerują, że jest to άϕάκη występujący w dziełach Teofrasta.

[pominąłem kwestie botaniczne, Czytelnicy muszą mi to wybaczyć]

Stanowiska.

Bardzo pospolity na łąkach, pastwiskach.

Opis surowca.

Świeży korzeń (radix taraxaci) jest rozgałęziony, mięsisty, bogaty w sok mleczny obecny w tkankach mlecznych, nazwanych przez Grewa "zbiornikami mlecznymi". Zewnętrznie jest matowożółty lub brązowawy, wewnątrz biały. Nie posiada zapachu, natomiast jest gorzki w smaku (zwłaszcza w lato). Dodatek seskwichlorku żelaza do zimnego naparu z suszonych korzeni mniszka strąca brudno-szary osad.

Pan Giles stwierdził, że korzenie Apargia hispida w pewnych wypadkach mogą być zamiennikiem korzeni mniszka. Rozróżnić je należy poprzez wygląd: korzenie mniszka zwykle są gładkie, żółtobrązowe, kruche i bardzo łamliwe i zawierają sok mleczny, natomiast korzenie Apargia hispida są z zewnątrz pomarszczone, blade, twarde, łamią się z trudnością i bardzo rzadko zawierają sok mleczny. Odróżnić możemy je również po liściach, jeżeli są obecne: liście Apargia hispida są pokryte włoskami, natomiast mniszka ich nie posiadają.

Skład.

Sprengel analizował skład chemiczny liści oraz łodyg [prawdopodobnie chodzi o szypuły kwiatowe, łodyga jest skrócona]. Stwierdził zawartość 85% wody, 9,14% związków ekstrahowanych wodą, 3,091% związków ekstrahowanych rozcieńczonym wodorotlenkiem potasu (potażem), 0,1% wosków, żywic i chlorofilu a także 2,669% włókien.

Sok mleczny pochodzący z korzeni został przeanalizowany przez Johna, który znalazł w nim kauczuk, związki gorzkie, śladowe ilości żywic, cukrów, gum, wolnych kwasów, fosforanów, siarczków, chlorowodorki potasu oraz wapnia, a także wodę. Pan Squire uważa, że wyciśnięty sok mleczny zawiera gumy, białka, gluten, związki aromatyczne i gorzki, krystalizujący się związek możliwy do wyekstrahowania, rozpuszczalny w wodzie oraz alkoholu.

W 1840 roku Frickhinger przeprowadził analizę porównawczą korzeni mniszka pozyskanych w listopadzie 1839 roku i kwietniu 1840 roku. Poniżej podaję rezultaty jego badań.

	listopad 1839		kwiecień 1840
	świeże	wysuszone w 99,5°F (37,5°C)	świeże	wysuszone w 99,5°F (37,5°C)
ekstrakcja za pomocą zimnej wody
związki nierozpuszczalne w alkoholu	6,41%	23,10%	1,36%	6,80%
związki rozpuszczalne w alkoholu	3,66%	13,20%	3,45%	17,20%
ekstrakt sporządzony przez gotowanie korzeni w wodzie
związki nierozpuszczalne w alkoholu	3,04%	11,20%	0,88%	4,40%
związki rozpuszczalne w alkoholu	1,78%	6,40%	1,60%	8,00%
białko zanieczyszczone w procesie ekstrakcji
	0,33%	1,20%	0,52%	2,60%
woski
	0,13%	0,48%	0,18%	0,90%
pozostałości wyekstrahowane przez zimną i ciepłą wodę
	9,16%	33,00%	9,02%	45,00%
strata przypisywana fermentacji inuliny
	2,94%	10,62%	2,86%	14,30%
straty ogólne
	0,32%	0,80%	0,19%	0,80%
woda
	72,23%	-	79,94%	-
proch (związki mineralne)
	5,50%		7,80%

Z powyższej analizy wynika, że korzenie zebrane w czasie jesieni są bogatsze w związki przechodzące do wody, niż korzenie pozyskane wiosną, lecz uboższe w woski, białka i związki mineralne.

Z umytych, połamanych i wyciśniętych korzeni mniszka można uzyskać sok roślinny w ilości około połowy wagi użytych korzeni. W kwietniu i maju, kiedy korzenie są bogate w wodę, sok ten nabiera płowego koloru wskutek koagulacji białek. Ilość ekstraktu oraz soku zależy od sezonu, w którym pozyskano korzenie.

ilość funtów soku potrzebna do uzyskania funta ekstraktu (sok : ekstrakt)
styczeń i luty	4-5 : 1
marzec	6-7 : 1
kwiecień i maj	8-9 : 1
czerwiec, lipiec, sierpień	6-7 : 1
wrzesień, październik	4-5 : 1
listopad, grudzień	4 : 1

Jak wynika z powyższej tabeli, wyciśnięty sok jest najbogatszy w składniki stałe w listopadzie oraz grudniu. Jednakże warto zaznaczyć, że sok pozyskany w miesiącach letnich jest najbardziej gorzki, natomiast w uzyskany wiosną oraz jesienią ma stosunkowo słodki smak. Dość duży wpływ na zawartość składników ma mróz.

Taraxacin (taraksacyna): jest to prawdopodobnie najważniejszy związek aktywny w korzeniach mniszka. Jest uzyskiwana poprzez rozcieńczenie soku mlecznego w wodzie destylowanej, zagotowanie płynu, rozdzielenie żywic i białek, przefiltrowanie i odparowywanie zimnego płynu. W ten sposób uzyskuje się kryształy, które mogą być oczyszczone przez przepłukiwanie, a także rozpuszczenie w wodzie lub alkoholu. Czysta taraksacyna ma kształt gwiazdkowatych, rozgałęzionych kryształów, ma gorzki, gryzący smak. Łatwo rozpuszcza się w eterze, alkoholu i gorącej wodzie, z trudnością rozpuszczalna w zimnej wodzie. Topi się łatwo, jest łatwopalna, płonie bez wydzielania amoniaku. Rozpuszcza się w stężonych kwasach bez zmiany koloru, jest neutralna dla papierków wskaźnikowych.

Resin (żywica): żywica uzyskana z soku mlecznego jest biała, krystalizuje się, rozpuszcza się w alkoholu i eterze, lecz nie w roztworach zasadowych. Rozpuszczona w etanolu charakteryzuje się gryzącym smakiem, nie ulega strąceniu przy dodaniu octanu ołowiu.

Inulin (inulina): według Overbecka, korzenie zebrane wiosną zawierają niewiele inuliny, lecz funt suszonych korzeni zebranych jesienią zawiera około 2 i 1/4 uncji tego cukru.